Madagaskar, czwarta co do wielkości wyspa na świecie, ma unikalny ekosystem, który obejmuje zwierzęta i rośliny, których nie ma nigdzie indziej na świecie. W kraju występuje pora sucha, trwająca zwykle od maja do października, oraz pora deszczowa, która zaczyna się w listopadzie. Zmiany klimatyczne zakłóciły ten cykl. Skutki zmiany klimatu coraz bardziej dają się nam we znaki. Uprawy ciągle zawodzą, ludzie nie mają nic do zebrania i nie mają jak odnowić zapasów żywności. Wpływ suszy różni się w zależności od miejsca. Niektóre społeczności od trzech lat nie doświadczyły pory deszczowej, a bywa że jest jeszcze gorzej.

Trzeba przyznać, że epizody głodu nie są na wyspie nowością. Jednak zmiana klimatu i towarzyszące jej fale suszy pogarszają tę sytuację. Madagaskar również odczuwa skutki masowego wylesiania. Brak ewapotranspiracji z drzew ogranicza opady. A bez zadrzewionych lasów bezprecedensowe burze piaskowe zakopują pola i pozbawiają ludzi upraw.

Szarańcza i kaktusy

Na południowym Madagaskarze zanotowano najgorszą od czterdziestu lat suszę, pogarszaną przez zmiany klimatyczne. Rezultatem jest „kéré” (co oznacza „być głodnym” w języku Antandroy, ludzi zamieszkujących ten region), rozpoczęte w maju 2020 r., które skłania Malgaszy do żywienia się obierkami warzywnymi, liśćmi kaktusa, a nawet gotowaną, garbowaną skórą. W niektórych rejonach Madagaskaru wciąż można coś posadzić, ale wcale nie jest to łatwe. Dlatego mieszkańcy próbują uprawiać słodkie ziemniaki. Na innych obszarach w tej chwili absolutnie nic nie rośnie, a ludzie żywią się tylko szarańczą, owocami i liśćmi kaktusów.

To, co kilka lat temu było normalne, zamieniło się w odległe wspomnienie.  – Nasze pole przynosiło obfite plony. Uprawialiśmy maniok i kukurydzę, gdy było wystarczająco dużo deszczu. Mieliśmy dużo jedzenia. Teraz nie mamy nic. Myślę o tym cały czas, dzień i noc, robi mi się niedobrze – mówi Morare, mieszkaniec południa.

Milion głodujących

Według Światowego Programu Żywnościowego (PAM) ponad milion ludzi na południowym Madagaskarze walczy z głodem. Może to być pierwszy na świecie głód wywołany zmianami klimatycznymi.

Międzynarodowa organizacja szacuje, że obecnie prawie 1,14 mln ludzi spośród 27,2 mln mieszkańców kraju jest niepewnych, czy będzie miało co jeść. Według szacunków, w lipcu w Amboasary, jednej z najbardziej wysuniętych na południe miejscowości, około 14 tys. osób (z populacji liczącej 200 tys.) było na szczycie poziomu głodu. To etap „katastrofy”, kiedy nie ma już absolutnie nic do jedzenia.  

Region został mocno dotknięty przez kolejne lata dotkliwej suszy, zmuszając rodziny ze społeczności wiejskich do podjęcia desperackich kroków w celu przetrwania. Zaczęli już rozwijać mechanizmy radzenia sobie, aby przetrwać. Oznacza to np. sprzedaż zwierząt gospodarskich w celu zdobycia pieniędzy na zakup żywności i wody. Wcześniej mogli zdobywać żywność i żywić się z własnej produkcji na polach, więc to naprawdę zmienia codzienne życie ludzi. Na sprzedaż wystawiane są również wartościowe aktywa, takie jak pola, a nawet domy. Niektóre rodziny zabierają nawet dzieci ze szkoły – nie stać ich na opłacenie nauki.

Okres suszy występuje co roku, ale w tej chwili jest szczególnie trudny, obejmuje cały rok. Wcześniej deszcz padał od stycznia do marca i pozwalał na uprawę melonów i dyni.

Brak wody, a zwłaszcza wody pitnej, jest chroniczny w południowych regionach, ale niskie opady i wyczerpywanie się wód gruntowych jeszcze bardziej wzmacniają ten niedobór. W konsekwencji gwałtownie wzrasta liczba przypadków chorób przenoszonych przez wodę, takich jak biegunka, zwłaszcza wśród małych dzieci. Dzieci są narażone na niedożywienie.

Długoterminowa reakcja, umożliwiająca lokalnym społecznościom lepsze przygotowanie się na wstrząsy klimatyczne, reagowanie na nie i wychodzenie z nich – obejmuje projekty dotyczące odporności, takie jak projekty wodne. Wiele organizacji międzynarodowych tworzy kanały irygacyjne, zajmuje się ponownym zalesianiem, a nawet mikroubezpieczeniami, dzięki którym drobni rolnicy mogliby odzyskać utracone fundusze.

Susza to problem

Południowe regiony Madagaskaru mają najniższy poziom wody w kraju i doświadczają poważnych skutków zmiany klimatu. Ważną konsekwencją tego jest wzrost częstotliwości i intensywności susz. Mapowanie i wczesne wykrywanie susz są pomocne w zapobieganiu lub łagodzeniu ewentualnych niedoborów wody i głodu. Dzięki możliwości niezawodnego śledzenia opadów deszczu i wzrostu roślinności, obrazy satelitarne są coraz częściej wykorzystywane do monitorowania susz i dostarczania wczesnych ostrzeżeń w celu lepszego planowania. Obecnie na Madagaskarze nie ma krajowego systemu monitorowania susz, który służyłby do szacowania zagrożeń i dostarczania informacji zainteresowanym stronom, organizacjom humanitarnym i decydentom.

UNICEF we współpracy z Centrum Badawczym Wspólnoty Unii Europejskiej oraz Ministerstwem Wody, Higieny i Urządzeń Sanitarnych opracował system monitorowania suszy dla południowego Madagaskaru. Ten system monitorowania opiera się na wskaźnikach suszy (anomalie opadów deszczu i wzrostu roślinności/NDVI) pochodzących z obrazów satelitarnych (CHIRPS i MODIS). Dzięki tym danym satelitarnym historyczne trendy susz są określane na podstawie długoterminowych średnich. Trendy te służą za punkt odniesienia, z którym porównuje się bieżące warunki w ciągu roku, umożliwiając zróżnicowanie poziomów dotkliwości suszy. Co miesiąc publikowany jest biuletyn ostrzegający o suszy.

Te suszę zauważyliśmy również na naszej misji w Fianarantsoa. Przez 3 lata od września do stycznia nie mamy już wody – wszystko jest odcięte. Poszukujemy wody w oddalonej o 20 km rzece. Woda nie jest czysta, a koszty jej transportu są wysokie.

W naszym Centrum Audiowizualnym OMIFILM mieliśmy 12-metrową studnię. Niestety, lustro wód gruntowych obniżyło się – wody już nie było. Dzięki pomocy z Polski mogliśmy pogłębić naszą studnię do 30 metrów. Teraz mamy czystą wodę, ale na jak długo? Dziękuję wszystkim osobom (mojej rodzinie i przyjaciołom z Polski i Niemiec), którzy przyczynili się do zrealizowania tego projektu.

O. Henryk Marciniak OMI
Dyrektor OMIFILM - Fianarantsoa